Kredit faizləri Mərkəzi Bankın faiz dərəcəsi ilə əlaqələndirilməlidir

VÜQAR BAYRAMOV: “KOMMERSİYA BANKLARININ FƏALİYYƏTİNƏ NƏZARƏT GÜCLƏNDİRİLMƏSƏ, BANK SEKTORUNDA YENİ BÖHRANDAN QAÇMAQ ÇƏTİN OLACAQ”

08:56 / 18.11.2009

       Mərkəzi Bankın faiz dərəcəsinin 2 faiz olmasına baxmayaraq kommersiya banklarının təklif etdikləri istehlak və digər kreditlərin orta faiz dərəcəsi 20-dir. Bu isə kommersiya kreditlərinin faizi ilə MB-nin faiz dərərcəsi arasında 10 dəfə fərqin olması deməkdir.

       İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin (İSİM) idarə heyətinin sədri Vüqar Bayramov bildirib ki, kommersiya banklarının faiz dərəcələrinin aşağı salınmaması bank sistemində yeni böhrana yol aça bilməklə yanaşı real sektorun da inkişafını ləngidir: “Hazırda problemli kreditlər kommersiya banklarının yaralı yeridir. İstehlak kreditlərinin qaytarılmasında müşahidə edilən problemlər və yubanmalar sadəcə bu kreditlərdən istifadə edən vətəndaşların ödəmə qabiliyyətinin azalması ilə deyil, eyni zamanda kommersiya banklarının uzun müddət kifayət qədər bahali kredit siyasəti həyata keçirməsi ilə bağlıdır. Qlobal maliyyə böhranından öncə kommersiya banklarının təklif etdikləri kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin səviyyəsi heç bir iqtisadi qanunla izah edilə bilməzdi. Qərb ölkələrindən orta hesabla 8 faizlə kredit cəlb edən yerli kommersiya bankları həmin vəsaitləri 24 faizlə təklif edirdi; hətta bu faiz dərəcələri böhran öncəsi 30 faizi də arxada qoymuşdu. Kommersiya banklarının şişirdilmiş gəlir qazanmaq istəyi Azərbaycanda qlobal maliyyə böhranın təsirlərinin bankların bütün qurumlarından daha tez hiss etməsinə səbəb oldu. Kommersiya bankları kreditləri paylaşdıran zaman onun qaytarılması mexanizmini və eləcə də mümkünlüyünü öncədən görməli idi. Aydındır ki, bahalı kredit siyasəti dayanaqlı ola bilməz və bu sadəcə qısa müddətli dövrdə səmərəlidir. Bu baxımdan, Azərbaycanın bank sektorundakı böhran və eləcə də kreditlərin qaytarılması problemi öncədən proqnozlaşdırılırdı. Bu eyni zamanda ölkədə kommersiya banklarının “Pramida prinsipi” ilə işləməsi ilə bağlı idi. Qlobal maliyyə böhranı pramidanın bir hissəsinin uçmasına və ümumilikdə pramidanın dağılmasına səbəb oldu. Artıq böhranlı kreditlərin ümumi kredit portfelində payı qlobal standartları keçərək 4 faizdən artıqdır. Piramida prinsipi real sektorun da inkişafına ciddi maneə yaradır”.

       V.Bayramov bildirib ki, təəssüf ki, kommersiya bankları köhnə səhvləri təkrar edirlər: “Aydındır ki, kommersiya banklarının likvidliyi aşağıdır və onlar maliyyə resurslarına ciddi ehtiyac duyur. Maliyyə resurslarının cəlb edilməsində də problemlər var: xarici maliyyə mənbələri məhduddur, əmanətlərin həcmində ciddi artımlar yoxdur və istehlak kreditlərinin faizlərinin və ümumən kreditlərin özünün geri qaytarılmasında problemlər dərinləşir. Bununla belə, bu heç də kommersiya banklarının “izafi gəlir” əldə etməyə istiqamətləndirməməlidir. Bankların yenidən sağlamlaşdırılması ölkədə real sektorun inkişafı və kreditorların ödəmə qabiliyyətinin yüksəlməsi ilə bilavastə bağlıdır. Bahalı kredit siyasətinin davam etdirilməsi sahibkarlar üçün əlavə xərclər yaratmaqla yanaşı kreditlər qaytarılmasında da problemlər yaradır. Bahalı kredit siyasətindən imtina kommersiya banklarını likvidliyinin uzun müddətli dövrdə yüksəlməsinə səbəb ola bilər”.

       İSİM rəhbəri təklif edir ki, kommersiya banklarının uzun müddətli inkişafı və eləcə də yeni böhranın yaranmaması üçün 2010-cu ildə Mərkəzi Bankın bir sıra tədbirlər həyata keçirməsinə ehtiyac var. Əvvəla, gələn ildən başlayaraq kommersiya banklarının təklif etdiyi kredit faizləri ilə Mərkəzi Bankin faiz dərəcəsi arasında müəyyən müddətə əlaqənin yaradılması vacibdir. Artıq bəzi Avropa ölkələrində belə asılılıq tətbiq edilir. Hətta, Bosniya və Hersoqovinyada, Serbiyada, Macarıstanda kredit faizlərini qeyri-leqal olaraq yüksəldən banklara qarşı cərimələr tətbiq olunur. Rusiyada da oxşar sistem qüvvədədir. Təbii ki, liberal iqtisadiyyat kommersiya banklarının kredit faizlərinə inizibati müdaxiləni məqbul hesab etmir. Bununla belə, nəzərə almaq lazımdır ki, qlobal maliyyə böhranı hətta Avropanın liberal ölkələrinin də iqtisadi siyasətinə korrektələr etməsinə səbəb olub. Bu baxımdan Mərkəzin Bankın faiz dərəcəsi ilə kredit faizlərinin səviyyəsi arasında əlaqə heç də bazar iqtisadiyyatının fundamental dəyərlərinə zidd hesab edilməməlidir. Bununla yanaşı, belə əlaqənin tətbiqi qısa müddətli dövrü əhatə etməlidir, uzun müddətli olmamalıdır. Eyni zamanda kredit faizlərinin tənzimlənməsi həyata keçirilərsə, kommersiya banklarında “qara kredit bazarının” yaradılmasının qarşısının alınması üçün MB banklara nəzarəti gücləndirməlidir. Əks halda, belə inzibati müdaxilələr kommersiya banklarının kreditləri “qara bazar” metodu ilə təklif etməsinə səbəb ola bilər. Əgər İqtisadi İnkişaf Nazirliyi süni qiymət artımlarına qarşı mübarizə aparırsa, niyə Mərkəzi Bank faiz dərəcələrinin süni artımların qarşı mübarizə aparmamalıdır. Etiraf etmək lazımdır ki, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin süni qiymət artımları ilə mübarizəsi 2009-cu ildə səmərəli olub. Bu baxımdan Mərkəzi Bankın da oxşar fəaliyyəti həyata keçirməsi olduqca vacibdir”.

       İqtisadçı-alimin fikrincə, kommersiya banklarının kredit faiz dərəcələrinin Mərkəzi Bankın faiz dərəcəsi ilə əlaqələndirilməsi böhran dövründə müraciət edilən metodlardan biridir. Təbii ki, böhrandan sonrakı dövrdə kredit faizlərini bazarın müəyyənləşdirməsi yenidən bərpa olunmalıdır. Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, burada söhbət sadəcə “kredit tavanının” müəyyənləşdirilməsindən gedir və bu heç də kredit faizlərinin inzibati yol ilə konkretləşdirilməsi deyil. Həmin “tavan” daxilində kommersiya bankları kredit faizlərini sərbəst şəkildə müəyyənləşdirə bilərlər.

       V.Bayramov həmçinin bəzi kommersiya banklarında kreditlər təklif edilən zaman “qeyri-leqal ödənişlərə” qarşı mübarizənin gücləndirilməsini təklif edir: “Kreditlərin bölgüsü şəffaf deyil, institusional monitorinq imkanları zəifdir. Bu isə kreditlərinin real sektoru “bahalaşdırmasına” səbəb olur və eyni zamanda heç də kredit almaq istəyən bütün vətəndaşların kreditlərə çıxış imkanları olmur. Bank sektoru həssas olduğundan Mərkəzi Bankın bu problemə qarşı mübarizəni gücləndirməsi olduqca vacibdir. Əks halda bu sektordakı problemlərin dərinləşməsi ehtimalları yüksəlir”.

       İSİM rəhbəri əlavə edib ki, kommersiya banklarının fəaliyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi və onları bahalı kredit siyasətindən dayanaqlı kredit siyasətinə istiqamətləndirilməsi olduqca vacibdir. Əks halda banklar yeni böhran təhlükəsi ilə üz-üzə qala bilərlər.

Ülkər NƏBİYEVA

“525” ci qəzet