Kölgədəki iqtisadiyyat...

Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) ötən həftə Bakıda olan missiyasının rəhbəri Nienke Omesinin hökumətə 2010-cu ildə gizli iqtisadiyyatı azaltmaq barədə çağırışı məsələni yenidən gündəmə gətirdi.

   BVF missiya rəhbəri həm bu yolla, həm də büdcə xərclərinin səmərəliliyini artırmaq yolu ilə qeyri-neft fiskal kəsiri azaltmağa çağırıb. Dünya Bankının məlumatına əsaslanan N.Omesi qeyd edib ki, gizli iqtisadiyyatın ölkə iqtisadiyyatında payı 60%-ə çatır.

   Dövlət Statistika Komitəsi isə bildirir ki, 2009-cu ildə gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi 9% olub. DSK-nin hesablamalarına görə, bu göstərici 2008-ci ildə də 9% olub, 2007-ci ildəsə 18-20% təşkil edib.

   Qeyd edək ki, mövcud iqtisadi ədəbiyyatlarda gizli iqtisadiyyat anlayışına bir-birindən fərqli izahlar verilir. Məsələn, iqtisadçı Feige Edqara görə, gizli iqtisadiyyat - "rəsmi hesablanan ÜDM göstəricisinin əhatə etməli olduğu, amma qeydə alınmayan bütün iqtisadi fəaaliyyətlərdir". Smit Fillip isə hesab edir ki, bu "sektor"a "ÜDM hesablamalarından kənarda qalan, leqal v ya qeyri-leqal olmasından asılı olmayaraq bazara istiqamətlənən əmtəə və xidmətlər istehsalı" daxildir.

   Ümumiyyətlə, "kölgə iqtisadiyyatı" və ya gizli iqtisadi fəaliyyətlər bir qayda olaraq ya qeyri-qanunidir, ya da qanuni olsa belə, vergi orqanlarından gizli fəaliyyət göstərir. Müstəqil ekspertlərin fikrincə, gizli fəaliyyətlərin ən geniş yayılmış növlərinə qadın alveri, narkotika alveri, uşaq və miqrant əməyi, qumar oyunları daxildir. Bəzi ekspertlərə görə, "kölgə"dəki fəaliyyətə ƏDV üzrə ödənişlərin qeyri-qanuni geri qaytarılması, zərflərlə verilən əməkhaqları da aiddir...

   İqtisadçı-ekspert Vüqar Bayramov "kölgə iqtisadiyyatı"nın Azərbaycan iqtisadiyyatındakı çəkisi ilə bağlı DSK-nin rəqəmləri ilə razılaşmır: "Bununla razılaşmaq olmaz. Bu o deməkdir ki, ABŞ-dan irəlidəyik. Bu göstərici ABŞ-da 10%, İtaliyada 18%, Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində isə 8-14% arasında dəyişir".

   İqtisadçının fikrincə, aşağı rəqəm DSK-nın metodologiyasının yanlışlığından qaynaqlanır":Azərbaycanda gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi bütün hallarda dövlət büdcəsinin gəlirlərindən çoxdur. Beynəlxalq maliyyə qurumlarında Azərbaycanda gizli iqtisadiyyatın səviyyəsi ümumdaxili məhsulun (ÜDM) 1/3-ni əhatə etdiyi bildirilir. Nəzərə alsaq ki, 2009-cu ildə nominal olaraq 34,6 milyard manat ÜDM istehsal olunub. Faktiki olaraq, bu büdcənin gəlirlərindən 3 dəfə çox deməkdir".

   Ekspert eyni zamanda hesab edir ki, gizli iqtisadiyyatın səviyyəsində azalmalar gedir: "Beynəlxalq maliyyə qurumları 2005-ci ildə gizli iqtisadiyyatın ÜDM-in 60 faizi həcmində olması ilə bağlı açıqlama yayırdılar. Ancaq bu gün bu rəqəm ÜDM-nin 1/3 qədərdir". Bayramovun sözlərində görə, buna səbəb hökumətin bir sıra addımlar atması, məsələn, "bir pəncərə" sisiteminə keçməsi, həmçinin ÜDM-in son 5 ildə kəskin artmasıdır. Yəni, ÜDM-in artması gizli iqtsadiyyatın həcminin azalmasına səbəb olub.

   Ekspertin sözlərinə görə, gizli iqtisadiyyatın leqallaşması o anlama gəlmir ki, bütün pullar dövlət büdcəsinə köçürüləcək. İndiki halda gizli iqtisadiyyatı leqallaşdırmaqla dövlət büdcəsini 4 milyard manat artırmaq mümkündür.

   "Şəffaf Azərbaycan" İctimai Birliyinin sədri Rəna Səfərəliyeva deyir ki, gizli iqtisadiyyatın yaranmasında ən əsas səbəb iqtisadi sahədə fəaliyyət göstərən şəxslərin müəyyən ödəmələrdən yayınmaqla daha çox gəlir əldə etmək istəyidir: "Bu cür fəaliyyət göstərən şəxslər artıq qazanc əldə etmək və vergilərdən yayınmaq məqsədi güdürlər. Digər bir səbəb, isə qeyri-formal ödənişlərlə bağlıdır. Sahibkarlar onlardan tələb olunan qanunsuz ödəmələri yerinə yetirə bilmək üçün gizli iqtisadiyyata qoşulurlar. Bu isə ona gətirir ki, gəlirlər vergidən gizlədilir".

   Gizli iqtisadiyyat vergidən yayınmalara, haqsız rəqabətə, heç kimin qarşısında məsuliyyət daşımaması üzündən keyfiyyətsiz məhsul və xidmətə, iş yerlərində təhlükəsizlik qaydalarının pozulmasına şərait yaradır. Gizli iqtisadiyyata əlavə ödəmələr, qanunsuz yoxlamalar və süni maneələrin yaradılması da zəmin yarada bilir.

   R.Səfərəliyeva əmindir ki, yoxlama və nəzarəti həyata keçirən qurumlar üzərində nəzarət gücləndirilsə, sahibkar işləmək üçün heç bir probleminin olmadığını görsə, iqtisadiyyatını gizli davam etdirmək istəyindən əl çəkəcək: "Bu məsələdə şəffaflığın təminatı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bəzi hallarda bu şəkildə fəaliyyət göstərənlərə bəzi gözə görünməz güclər tərəfindən dəstək göstərilir. Bu güclərin tapılıb aşkarlanması, ictimai qınağa cəlb edilməsi də bu kimi halların qarşısının alınmasına kömək etmiş olar".

   Milli Məclisin iqtisadi siyasət daimi komitəsinin üzvü, millət vəkili Əli Məsimli diqqəti buna cəlb edir ki, əgər əvvəllər ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların 80 faizini xarici investisiyalar təşkil edirdisə, indi isə bu 80 faiz göstərici daxili investisiyaların payına düşür": Azərbaycanın qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri daxili investisiyalardan səmərəli istifadə etməklə ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişaf etməsinə nail olmaqdır".

   Ekspert ÜDM-də neft sektorunun payının 62%-ə çatmasını müsbət hal saymır": Qeyri-neft sektorunun vergi ödəyiciləri olan dövlət müəssisələrinin və özəl sektorun timsalında büdcəyə nə qədər vergi ödəməsi məsələsinə nəzər yetirək. Büdcəyə ödənilən vergi yuxarıda qeyd olunan 62%-dən qat-qat aşağıdır. Deməli, burada xeyli dərəcədə kölgə iqtisadiyyatının payı var. Bu məsələlər sərt formada qoyulmalı və kölgə iqtisadiyyatı leqallaşmalıdır".

   Millət vəkili diqqəti buna cəlb edir ki, əgər 2010-cu ilin dövlət büdcəsinə Dövlət Neft Fondundan 5 milyard manat əlavə vəsait cəlb olunacaqsa, müəssisə və təşkilatların büdcəyə olan borcu bundan artıqdır":Deməli, müəssisə və təşkilatların büdcəyə olan borcu yığılarsa, onda Neft Fondundan büdcəyə ayrılan əlavə 5 milyard manata ehtiyac olmaz. Neft Fondunda olan həmin vəsaiti başqa işə, məsələn, qaçqın və məcburi köçkün həyatı yaşamağa məcbur olan insanların həyat şəraitini yaxışlaşdırılmasına yönəldə bilərik. İpoteka kreditlərinə isə 14 milyon yox, 114 milyon manat vəsait ayıra bilərik... Azərbaycan zəngin ölkədir və onun büdcəsi də zəngin olmalıdır. Bu istiqamətdə dərin təhlillər aparılmalı, ehtiyatları aşkarlanmalı və ortaya çıxardılmalıdır".

   Yeri gəlmişkən, millət vəkili Rəqabət Məcəlləsi haqqında qanun layihəsinin çoxdan Milli Məclisdə müzakirə olunduğunu və ciddi tənqidlərə məruz qaldığını deyib":Çünki qanun layihəsi lazımı səviyyədə hazırlanmamışdı. Hazırda parlamentin iqtisadi qanunvericilik şöbəsi və əlaqədar təşkilatların ekspertləri ilə birgə həmin məcəllənin üzərində iş gedir".

   Əli Məsimli güman edir ki, qanun layihəsi parlamentin yaz sessiyasında müzakirəyə çıxarılacaq":Əgər Rəqabət Məcəlləsi qəbul edilərsə, bu, daxili bazarda rəqabət qaydalarının müəyyənləşdirilməsi, haqsız rəqabətin, təbii və süni inhisarçılığın aradan qaldırılması və yumşaldılması istiqamətində irəli doğru addım olacaq. Təbii ki, bir qanunla inhisarçılığı tamamilə aradan qaldırmaq mümkün olmayacaq. Eyni zamanda, həmin qanunun normal işləməsi üçün də hər cür şərait yaradılmalıdır"

   B.Nərimanoğlu